Bir Aydın, İki Rejim: Recep Mitroviça

Recep Mitrovica, Arnavutluk tarihinin en çalkantılı dönemlerinden birinde öne çıkan, zamanla hatıralardan silinse de bugün yeniden keşfedilen önemli bir siyasal figürdür. Osmanlı’nın son yıllarından başlayarak, Arnavutluk’un bağımsızlık mücadelesine, Nazi işgali dönemindeki başbakanlığına ve daha sonraki yıllarda İstanbul’a uzanan serüveni; onu Balkan siyasetinin karmaşık karakterlerinden biri yapar.

Mitrovica, 1888’de Osmanlı idaresindeki Kosova’nın Mitrovica kasabasında dünyaya geldi. İstanbul’da Mekteb-i Mülkiye’de yüksek öğrenim gördü. Dönemin merkezîleşmeci ve Türkçü siyasetini benimseyen İttihat ve Terakki Cemiyeti’ne karşı çıktı. Paris’teki Osmanlı muhalif çevrelerinde, Osmanlı yönetiminin Bizans ve Moğol geleneklerini taşıdığına, farklı din ve etnik gruplara eşit davranmadığına dair keskin eleştirilerde bulundu. 1912 yılında Arnavutluk’un bağımsızlık bildirgesine imza atan kurucu kadroda yer aldı. Eğitimci kimliğiyle tanındı; halkı bilinçlendirmeyi ve ulusal kimliği güçlendirmeyi birinci görev bildi.

Mitrovica’nın kaleme aldığı şu değerlendirmesi dikkat çekicidir: “Tarih boyunca, Türk rejimi üç yönetim yöntemini miras almıştı. Bunlar katmanlı ve iç içe geçmişti, özellikle genel gelişme ve sağlam yönetimde birbirlerine karşı çıkıyorlardı.” Bu sözlerinde, Osmanlı rejiminin dış yapısını Bizans’tan, askeri yönünü Moğollardan aldığını ve yönetim biçiminin hem Hristiyanlara hem de Müslümanlara adil davranmakta yetersiz kaldığını belirtmiştir. Bu ifadeler, onun İttihat ve Terakki Cemiyeti ile arasındaki görüş ayrılığını da yansıtır. Nitekim, Paris’teki Osmanlı İttihat ve Terakki Cemiyeti'ne kısa süreli katılmış, ancak fikir ayrılıkları nedeniyle ayrılmıştır. Mart 1914'te Orta Arnavutluk Maarif Müdürü olarak atandı. O dönemde Arnavutluk'taki siyasi durum pek iç açıcı olmadığından 1915'te Sofya'ya, ardından da Romanya'nın başkenti Bükreş'e gitti. 1916'da Mitroviça'ya dönerek Arnavutça okulların açılması için çalışmalar yaptı. İki yıl boyunca Mitroviça Devlet Okulu'nda öğretmen ve müdür olarak görev yaptı. Devam eden süreçte Milletvekili, Milli Eğitim Bakanı, İçişleri Bakanı Yardımcısı gibi çeşitli görevlerde bulundu. İtalya’ya geçti 1925-1939 anti-komünist örgüt olan "Milli Birlik" örgütünü kurdu. Ağustos 1943'te tutuklandı, İtalya'nın teslim olmasından sonra serbest bırakıldı ve Eylül ayında Prizren İkinci Birliği'nin kuruluşuna katıldı. II. Dünya Savaşı yıllarında, İtalyan işgalinin ardından Almanya’nın desteklediği bir hükümet kurulur ve Mitrovica, 1943’te Arnavutluk başbakanı olur. Bu süreçte, komünist partizanlara karşı koymak ve Büyük Arnavutluk idealini savunmak adına Almanya ile yakın ilişkiler kurmuştur. Ancak onun Almanya ile ittifakı, ideolojik bir Nazi taraftarlığından ziyade, Arnavutluk’un birliğini ve bağımsızlığını sağlamaya yönelik taktiksel bir tercihti. Türkiye'de 27 Kasım 1943 tarihinde Ladik'te meydana gelen büyük bir deprem felaketi sonrasında, dönemin Arnavutluk Başbakanı ve aynı zamanda Dışişleri Bakanı olan Recep Mitroviça, Tiran'daki Türk Konsolosluğu aracılığıyla Türkiye Cumhuriyeti Hükümetine taziye mesajı iletmiştir. Nazi Almanya’sının savaşı kaybetmesiyle birlikte Mitrovica, ülkesinden ayrılmak zorunda kaldı. Avusturya'ya yerleşerek "Anılar" adlı eserini yazdı. 1947 yılında İtalya'ya, ardından da İstanbul'a taşındı ve vefatına kadar burada yaşadı.

Mitrovica’nın siyasi yaşamı, ilk bakışta ideolojik tutarsızlık gibi görülebilecek geçişlerle doludur. Osmanlıcılıktan Arnavut milliyetçiliğine, İttihatçılık karşıtlığından Nazizmle iş birliğine ve sonrasında komünizm karşıtlığına uzanan bu çelişkili çizgi, aslında onun pragmatik bir siyasetçi olduğu içindir. Amacı, her koşulda Arnavut halkının birliğini ve refahını savunmak olmuştur.

İstanbul’da vefat etti. İstanbul Maltepe mezarlığında medfun bulunmakta olup mezar taşında şu yazılar yazmaktadır;

MERHUM KOSOVALI AGO PAŞA'NIN TORUNU

MERHUM MAHMUT BEY'İN OĞLU

ARNAVUTLUK BAŞBAKANI

RECEP MİTROVİÇA

RUHUNA FATİHA

1888-21 MAYIS 1967

Dursun Emre Osmanoğlu

Kaynaklar

Sabit Syla, “Rexhep Mitrovica (1888–1967): Atdhetar Devotshëm i Çështjes Kombëtare”, Radio Kosova e Lirë

“Kosova dhe Fati i Saj 1956”, Rexhep Mitrovica

“Rexhep Mitrovica, Burrështetasi që u La në Harresë”, Telegrafi

“Genjyem për Vrasjen në Pejë”, Koha.net https://www.britannica.com/event/Vlore-proclamation

T.C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı, Cumhuriyet Arşivi 30.10.0.0/233.573.23

Fahri MADEN, Arnavutluk’un Bağımsızlık Süreci (1877-1913), T.C. Türk İşbirliği ve Kalkınma İdaresi Başkanlığı Avrasya Etüdleri 38/2011-1